onderzoek
Duits-Nederlandse samenwerking
DE RIJN VERBINDT
Een gezonde, groene en levende Rijn. Dat is het doel van het internationale Interreg project ‘De Rijn Verbindt’. Inmiddels is het project in volle gang en werken tien Duitse en Nederlandse organisaties – waaronder Sportvisserij Nederland – tot en met 2026 samen aan een betere balans tussen mens en natuur in de rivier.
TEKST: PIETER BEELEN > FOTOGRAFIE: RIJKSWATERSTAAT
De Rijn is voor
trekvissen die tussen zoet en zout water – zoals de Atlantische forel – migreren van belang voor hun
levensloop
HERSTEL TREKVISSEN
De Rijn – inclusief uiterwaarden en zijrivieren – zijn een belangrijk leefgebied voor trekvissen zoals zalm, aal, elft, houting, steur en rivierprik. Trekvissen migreren tijdens hun levenscyclus van het zoete water naar zee en/of in de omgekeerde richting. De afgelopen decennia zijn de populaties trekvissen in de Rijn door menselijke ingrepen steeds verder onder druk komen te staan en achteruitgegaan. Door kanalisatie (deze rivier is het grootste scheepvaartkanaal van Europa) en de aanleg van waterkrachtcentrales, stuwen en sluizen op de zijrivieren is de Rijn niet meer goed leefbaar voor trekvissen. Ook zijn veel paai- en opgroeihabitats verloren gegaan. De Rijn Verbindt wil het gedrag van trekvissen beter leren kennen om het aantal trekvissen in de Rijn weer toe te kunnen laten nemen.
PLASTICVERVUILING
Dit deelproject van De Rijn Verbindt – dat onder leiding staat van Rijkswaterstaat – geeft inzicht in de bronnen van oorsprong van het plastic afval in de Rijn en biedt inzichten in mogelijke maatregelen die die de plasticvervuiling in de rivier terug kunnen dringen. Tijdens de ankerkuilvisserij – waarbij een schip voor anker ligt in de rivier en de netten stroomafwaarts zwemmende vissen en inspoelend plastic vangen – wordt het plastic apart verzameld en de vangst nadien geanalyseerd.
Voordat hij in zee uitmondt, stroomt de Rijn door Duitsland en Nederland. Vissen houden zich niet aan landsgrenzen, dus is samenwerken cruciaal als je wat wilt betekenen voor de visstand in deze rivier die fungeert als levensader van een groot gebied. Duitsland en Nederland slaan met De Rijn Verbindt daarom de handen ineen om grensoverschrijdend te zorgen voor een betere balans tussen mens en natuur in en rondom de rivier. Dat is hard nodig, want de impact van de mens op het systeem en de visstand neemt toe. Dit internationale samenwerkingsproject heeft als doel om het water van de Rijn weer schoon en gezond te maken – met de visstand als indicator – en de rivier bestand te maken tegen klimaatverandering. Dit gebeurt in samenwerking met onder meer Rijkswaterstaat, Rheinischer Fischereiverband von 1880 (Duitse sportvisorganisatie), stichting ARK Rewilding Nederland, RAVON en Sportvisserij Nederland. Sportvisserij Nederland houdt zich bij dit project vooral bezig met activiteiten die vallen onder het deelproject de Gezonde Rijn. Daarvan lichten we er in dit artikel een aantal nader toe.
De Oude IJssel is een zijrivier van de Rijn en maakt deel uit van het onderzoek.
CITIZEN SCIENCE
OUDE IJSSEL
Dit project heeft als doel om
via ‘citizen science’ kennis te ontwikkelen over trekvissen
in de Oude IJssel – een grensoverschrijdende zijrivier van de Rijn. Dit betekent dat burgers helpen met het vangen en zenderen van trekvissen om
de bewegingen van deze visen
te volgen. Middels dit project vergaren we kennis over het migratiegedrag van de trekvissen in deze zijrivier van de Rijn.
Via vrijwilligersdagen delen we deze kennis met het publiek.
WAAROM
MEEDOEN?
BIJZONDERE VANGSTEN
Lees meer over dit bijzondere project op derijnverbindt.nl
Medewerkers van Sportvisserij Nederland en AT-KB hebben in Keulen schieralen voorzien van een VIE-tag (Visible Implant Elastomer). Terugvangst met de ankerkuil stroomafwaarts in de Rijn is bedoeld om erachter te komen of én waardoor deze schieralen beschadigd raken.
NEGATIEVE INVLOED SCHEEPVAART EN WATERKRACHT
Regelmatig worden langs de Rijn gewonde trekvissen aangetroffen. Bijvoorbeeld alen waarvan een stuk van de staart is afgesneden of exemplaren met bloedende wonden. In dit deelproject onderzoeken we de hinder en/of schade door scheepvaart en waterkracht in de Rijn. We stellen de omvang van de schade vast en ontwikkelen oplossingen waardoor scheepvaart, waterkracht en vis beter kunnen samengaan. Door middel van ankerkuilbemonstering en speuren langs de oevers met vrijwilligers van
RAVON verzamelen we beschadigde vissen en zogenaamde ‘knakalen’.
ANALYSE GEHOORSTEENTJES
Vissen hebben net als mensen gehoorsteentjes (otolieten). Dit is een structuur in het binnenoor die uit calciumcarbonaatkristallen en een gelatineuze massa bestaat. De gehoorsteentjes spelen een rol in het waarnemen van geluid, versnelling en zwaartekracht. Door de gehoorsteentjes van in de Rijn gevangen trekvissen te bestuderen (zogenaamd otolietenonderzoek) leren we meer over waar trekvissen vandaan komen, waar ze zich voortplanten, welke migratieroutes ze nemen en welke obstakels ze daarbij tegenkomen.
UITZET JONGE TREKVISSEN
Om de Rijn een impuls te geven zetten we ook jonge elften en steuren uit. Dit zijn twee vissoorten die eerder voorkwamen in deze rivier, maar hier vanwege diverse oorzaken uit zijn verdwenen. Zo verhogen we de aantallen elften en steuren in de Rijn, met als doel dat er weer zichzelf instandhoudende populaties kunnen ontstaan. Via onderzoek volgen we in hoeverre de herintroductie van elften en steuren succesvol is.
Duits-Nederlandse samenwerking
DE RIJN VERBINDT
onderzoek
Waar in de jaren ’60 en ’70 van de vorige eeuw nog regelmatig haaien werden gevangen in de Voordelta (de ondiepe zee voor de Zuid-Hollandse en Zeeuwse eilanden) en de Waddenzee, zorgde overbevissing ervoor dat deze bijzondere vissen daarna ruim veertig jaar afwezig waren. Vanaf 2009 doken er weer haaien op in de Zeeuwse wateren, wat voor Sportvisserij Nederland en Wageningen Marine Research in 2011 aanleiding was om een speciaal merkprogramma te starten om onderzoek te doen naar haaien en roggen. Het uithangbord hiervan is Sharkatag, een meerdaags evenement waarbij sportvissers haaien vangen die worden getagd zodat ze nadat ze terug zijn gezet kunnen worden gevolgd. Buiten dit evenement in juli merken charterschippers en onderzoekers ook in de rest van het jaar haaien en roggen voor onderzoeks-doeleinden.
NIEUWE KENNIS
Via het meerjarige onderzoeksprogramma zijn ruim 5.000 volwassen gevlekte gladde haaien van een merkje voorzien. Dankzij meldingen van vangsten van deze vissen is veel nieuwe kennis opgedaan over de haaien in de Noordzee. Niels Brevé, haaienonderzoeker bij Sportvisserij Nederland: “Zo hebben we een opvallend migratiepatroon waargenomen: volwassen vrouwtjes migreren in de herfst vooral naar het zuiden (richting het Engelse Kanaal en verder, zelfs tot aan Noord-Spanje) terwijl een deel van de mannetjes – vooral de grootste exemplaren – dan naar het noorden zwemt (richting Schotland en Noorwegen). Mogelijk dat de vrouwtjes iets warmer water opzoeken zodat de ontwikkeling van de jongen wordt versneld. Mannetjes hebben dat uiteraard niet nodig en kunnen dichterbij blijven of zelfs naar de noordelijke Noordzee verkassen.” In het voorjaar verschijnen alle haaien weer in de Voordelta. “Daarbij is het opvallend dat ze vervolgens vaak dezelfde locatie aandoen waar ze eerder voor het onderzoek zijn gevangen, gemerkt en weer zijn losgelaten.”
FOCUS VERLEGD
Aangezien er inmiddels al veel waardevolle informatie boven water is gekomen over het gedrag, de migratiepatronen en de groei van volwassen gevlekte gladde haaien is het omvangrijke merkprogramma gestopt – tegenwoordig wordt gewerkt met geavanceerdere zenders die bij ‘slechts’ enkele tientallen volwassen dieren zijn aangebracht. In plaats daarvan richt het onderzoek zich vanaf dit jaar vooral op kleine, jonge haaitjes. Brevé: “Exemplaren tot 50 cm, want daar is nog relatief weinig over bekend. Die worden door sportvissers wel steeds vaker gevangen langs de Nederlandse kust, wat erop lijkt te wijzen dat de Zeeuwse Delta een belangrijke geboortegrond is voor de gevlekte gladde haai.” Dat sluit aan bij de opvallende migratiepatronen die onderzoekers waarnemen.
HERSTEL TREKVISSEN
De Rijn is voor trekvissen die tussen zoet en zout water – zoals de Atlantische forel – migreren van belang voor hun levensloop
De Rijn – inclusief uiterwaarden en zijrivieren – zijn een belangrijk leefgebied voor trekvissen zoals zalm, aal, elft, houting, steur en rivierprik. Trekvissen migreren tijdens hun levenscyclus van het zoete water naar zee en/of in de omgekeerde richting. De afgelopen decennia zijn de populaties trekvissen in de Rijn door menselijke ingrepen steeds verder onder druk komen te staan en achteruitgegaan. Door kanalisatie (deze rivier is het grootste scheepvaartkanaal van Europa) en de aanleg van waterkrachtcentrales, stuwen en sluizen op de zijrivieren is de Rijn niet meer goed leefbaar voor trekvissen. Ook zijn veel paai- en opgroeihabitats verloren gegaan. De Rijn Verbindt wil het gedrag van trekvissen beter leren kennen om het aantal trekvissen in de Rijn weer toe te kunnen laten nemen.
PLASTICVERVUILING
Dit deelproject van De Rijn Verbindt – dat onder leiding staat van Rijkswaterstaat – geeft inzicht in de bronnen van oorsprong van het plastic afval in de Rijn en biedt inzichten in mogelijke maatregelen die die de plasticvervuiling in de rivier terug kunnen dringen. Tijdens de ankerkuilvisserij – waarbij een schip voor anker ligt in de rivier en de netten stroomafwaarts zwemmende vissen en inspoelend plastic vangen – wordt het plastic apart verzameld en de vangst nadien geanalyseerd.
Lees meer over
dit bijzondere
project op derijnverbindt.nl
Een van de onderdelen van De Rijn Verbindt bestaat uit onderzoek naar trekvis met behulp van een ankerkuil. In de rubriek ‘Bijvangst’ van deze editie lees je meer over de kleine marenes die tijdens dit onderzoek in november zijn gevangen. Naast deze zalmachtige vissen troffen de onderzoekers nog meer zeldzame vissen aan, zoals de elft, serpeling, sneep, Donaubrasem, blauwneus en houting. Het is welhaast zeker dat er in het vervolg nog meer bijzondere vangsten worden gedaan. De Rijn (en dus ook de Waal) is immers een snelweg van water waar veel verschillende vissoorten op tal van manieren gebruik van maken. Zo staat de teller van de ankerkuilvisserij nu al op 28 vissoorten.
BIJZONDERE
VANGSTEN
WAAROM
MEEDOEN?
NEGATIEVE INVLOED SCHEEPVAART EN WATERKRACHT
Regelmatig worden langs de Rijn gewonde trekvissen aangetroffen. Bijvoorbeeld alen waarvan een stuk van de staart is afgesneden of exemplaren met bloedende wonden. In dit deelproject onderzoeken we de hinder en/of schade door scheepvaart en waterkracht in de Rijn. We stellen de omvang van de schade vast en ontwikkelen oplossingen waardoor scheepvaart, waterkracht en vis beter kunnen samengaan. Door middel van ankerkuilbemonstering en speuren langs de oevers met vrijwilligers van
RAVON verzamelen we beschadigde vissen en zogenaamde ‘knakalen’.
Terugvangst met
de ankerkuil stroomafwaarts in de Rijn is bedoeld
om erachter
te komen of
én waardoor
deze schieralen beschadigd raken.
Medewerkers van Sportvisserij Nederland en
AT-KB hebben in Keulen schieralen voorzien van een VIE-tag (Visible Implant Elastomer).
De Oude IJssel is een zijrivier van de Rijn en maakt deel uit van het onderzoek.
Om de Rijn een impuls te geven zetten we ook jonge elften en steuren uit. Dit zijn twee vissoorten die eerder voorkwamen in deze rivier, maar hier vanwege diverse oorzaken uit zijn verdwenen. Zo verhogen we de aantallen elften en steuren in de Rijn, met als doel dat er weer zichzelf instandhoudende populaties kunnen ontstaan. Via onderzoek volgen we in hoeverre de herintroductie van elften en steuren succesvol is.
UITZET JONGE TREKVISSEN
ANALYSE GEHOORSTEENTJES
Vissen hebben net als mensen gehoorsteentjes (otolieten). Dit is een structuur in het binnenoor die uit calciumcarbonaatkristallen en een gelatineuze massa bestaat. De gehoorsteentjes spelen een rol in het waarnemen van geluid, versnelling en zwaartekracht. Door de gehoorsteentjes van in de Rijn gevangen trekvissen te bestuderen (zogenaamd otolietenonderzoek) leren we meer over waar trekvissen vandaan komen, waar ze zich voortplanten, welke migratieroutes ze nemen en welke obstakels ze daarbij tegenkomen.
CITIZEN SCIENCE
OUDE IJSSEL
Dit project heeft als doel om via ‘citizen science’ kennis te ontwikkelen over trekvissen in de Oude IJssel – een grensoverschrijdende zijrivier van de Rijn. Dit betekent dat burgers helpen met het vangen en zenderen van trekvissen om
de bewegingen van deze visen te volgen. Middels dit project vergaren we kennis over het migratiegedrag van de trekvissen in deze zijrivier van de Rijn.
Via vrijwilligersdagen delen we deze kennis met het publiek.
